کلیات و معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی

 

کلیات و معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی

1- مقدمه و كليات

1-1 مقدمه

فلسفه شناخت واقعيت است كه به وسيله فاعل شناسايي (ذهن) صورت مي‌گيرد و در قالب عناصر زباني (الفاظ) بيان مي شود. بنابراين در پديده شناخت سه عامل هستي، فاعل شناسايي و زبان نقش اساسي دارند.

اما در فلسفه معاصر بيشتر به رابطه اين سه عامل مهم پرداخته اند و از مباحثي كه مربوط به رابطه هستي و فاعل شناسايي هستند به معرفت شناسي[1] تعبير كرده اند و از مباحث مربوط به رابطه فاعل شناسايي و زبان به معناداري[2] و بالاخره از مباحث مربوط به رابطه هستي و زبان به صدق[3] تعبير مي كنند.

مباحث معرفت شناختي و معناداري و صدق هر كدام حوزه خاصي در فلسفه معاصر را به خود اختصاص مي دهند اما مباحث معناداري و به تبع آن بحث اعتبار و استدلال و صدق از مهمترين مسائل فلسفه منطق به شمار مي‌آيند.

1-2 تعريف مسأله

ما در اين رساله به بحث اخير يعني مسأله صدق و بيان ماهيت و ملاك آن از ديدگاه منطق دانان مسلمان و حتي منطق دانان غربي مي پردازيم و هر كدام را مورد نقد و بررسي قرار مي دهيم.

نظريه هايي كه در اين رساله به بررسي آنها مي پردازيم: عبارتند از:

1- نظريه مطابقت The correspondence theory of truth

2- نظريه هماهنگي يا (سازگاري) The coherence of truth

3- نظريه عمل گرايانه The pragmatic theery of truth

4- نظريه زيادتي The redundancy theory of truth

5- نظريه غير توصيفي The Non-Descriptive theery of truth

6- نظريه سمانتيكي صدق Semantic theery of truth

 

1-3 سئوال هاي اصلي تحقيق

1- كدام يك از نظريه هاي صدق نزد منطق دانان و فيلسوفان مسلمان رايج بوده است.

2- رابطه نظريه هاي صدق با نظريه وجود ذهني در فلسفه اسلامي چيست؟

3- فيلسوفان اسلامي علاوه بر بحث وجود ذهني در چه مباحثي به نظريه‌هاي صدق پرداخته اند.

4- آيا نظريه مطابقت براي ملاك صدق كافي است؟

5- موضوع يا متعلق با لذات صدق و كذب در نزد منطق دانان مسلمان چه چيزي است؟

6- آيا تنها قضاياي اخباري متعلق صدق و كذب قرار مي گيرند يا اموري ديگري هم هستند كه قابل ارزش گذاري هستند. اگر اموري هم به صدق و كذب متصف مي شوند اين اتصاف بالذات يا بالعرض؟

7- مشكلات نظريه مطابقت و ديگر نظريه هاي صدق كدامند؟

1-4- فرضيه هاي تحقيق

1- نظريه مطابقت رايج ترين نظريه نزد منطق دانان و فيلسوفان مسلمان بوده است.

2- نظريه مطابقت صدق به تنهايي به عنوان ملاك صدق قضايا كافي نيست.

3- نظريه مطابقت از مباني نظريه وجود ذهني در فلسفه اسلامي است.

4- فيلسوفان اسلامي در بحث علم و عالم و معلوم اجمالاً به اين بحث پرداخته اند.

1-5 – هدف هاي تحقيق:

1- استخراج ديدگاههاي منطق دانان و فيلسوفان مسلمان در مورد نظريه‌هاي صدق

2- تطبيق نظريه هاي صدق در منطق اسلامي و غربي

3- انجام يك كار پژوهشي مستقل در باب نظريه هاي صدق

1-6 روش تحقيق

در اين رساله به دليل تئوريك بودن آن سعي شده است پس از جمع آوري نظريات صدق به تحليل و نقد و بررسي آنها پرداخته و ديدگاههاي مختلف را تا حدودي مقايسه نماييم و در مواردي پيامدهاي فلسفي ـ منطقي هر ديدگاه را بيان كنيم و لذا روش ما عمدتاً تحليلي، تطبيقي و توصيفي است.

 

1-7 – سابقه تحقيق:

1- در مورد نظريه هاي صدق در فرهنگ فلسفي و منطقي ما كار مستقلي انجام نشده است.

2- بسياري از كارهاي انجام شده در اين مسأله توسط منطق دانان غربي بوده به ويژه در كتابهاي فلسفه منطق بطور مجزا به آن پرداخته اند.

3- به نظر مي رسد يك كار پژوهشي مستقل جهت مقايسه نظريه هاي صدق در منطق اسلامي و غربي انجام نشده و لذا چنين پژوهشي از اهميت خاصي برخوردار است.

معاني حق و صدق

1-8 معاني حق و صدق نزد حكماي اسلامي

كلمه حق داراي معاني گوناگون است و استعمالهاي متفاوتي دارد يعني حق به صورت اشتراك لفظي و يا به حقيقت و مجاز و يا آنچنانكه ظاهر است به اشتراك معنوي بر مصاديقي حمل مي شود[4] بيان معاني حق در اغلب كتب فلسفي حكماي اسلامي آمده است اين مضمون در كتاب الهيات شفاء، شرح اشارات نمط چهارم و همين طور كتاب مشارع و مطارحات شيخ اشراق چنين آمده است«و اما الحق فقد يعني به الوجود في الاعيان مطلقاً فحقيّه كل شيء نحو وجوده العيني و قد يعني به الوجود الدائم و قد يعني به الواجب لذاته و قد يفهم عنه حال القول و العقد من حيث مطابقتهما لما هو واقع في الاعيان فيقال: هذا قول حق، هذا اعتقاد حق و هذا الاعتبار من مفهوم الحق هو الصادق، فهو الصادق باعتبار نسبته إلي الامر، و حق باعتبار نسبته الامر اليه و قد اخطاء من توهم أن الحقيه عباره عن نسبه الامر في نفسه إلي القول او العقد و الصدق نسبتهما الي الامر في نفسه فإن التفرقه بينهما بهذا الوجه فيها تعسف و احق الاقاويل ما كان صدقه دائماً و احق من ذلك ما كان صدقه اولياً و الاول الاقاويل الحقه الاوليه التي انكاره مبني كل سفسطه هو القول بانه لا واسطه بين الايجاب والسلب»[5]

معناي اول حق هر موجود خارجي است اعم از آنكه دائمي و يا غير دائمي باشد. معناي دوم وجود دائمي است. حق در اين معنا شامل موجودات غير دائمي كه زائل مي شوند مانند حرارت مادي نمي شود.

معناي سوم آن موجود دائمي است كه ازلي نيز مي باشد در اين معنا حق فقط به واجب الوجود بالذات اطلاق مي شود كه ازلي است و بطلان در آن راه ندارد معناي چهارم حق عبارت است از عقد يعني قضيه ذهني و يا قول يعني قضيه لفظي، در صورتي كه واقع مطابق آن باشد حق ناميده مي شود.

نحوه اطلاق حق بر قضيه در كتاب رحيق مختوم چنين آمده است.

قول اول اطلاق حق بر قضيه از باب وصف به حال متعلق موصوف است به اين بيان كه حق به معناي موجود خارجي است و به قضيه از آن جهت كه محكي و مخبر عنه آن است حق اطلاق مي شود صدر المتألهين اين قول را خالي از تعسف و تكلّف نمي داند زيرا آنگاه كه گفته مي شود فلان قضيه حق است. بدون عنايت و مجاز، حق بر قضيه كه مطابق خارج است اطلاق مي گردد يعني وصف قضيه اي كه واقع مطابق اوست.

قول دوم مختار علامه طباطبائي است و آن قول اين است كه حق صفت موجود خارجي است وليكن از جهتي مطابقتي كه بين قضيه با آن هست. تطابق واسطه در ثبوت حقيقت براي قضيه مي شود. يعني حق وصف قضيه است حقيقتاً به وساطت واقع.

و قول سوم همان قول رايج است كه اطلاق حق بر قضيه از باب وصف به حال موصوف است بدون آنكه نيازمند به واسطه در ثبوت باشد به اين بيان كه قضيه كه مطابق خارج باشد حق است چه اينكه صدق وصف قضيه است به لحاظ انطباق با واقع.[6]

به نظر مي رسد كه در اين سه قول، قول علامه ارجح باشد چون حقانيت و واقعيت از آن موجود خارجي است حق بودن قضيه به تبع و وساطت آن موجود خارجي است.

1-9- تمايز حق و صدق

در خصوص تمايز حق و صدق نيز چند قول مذكور است.

1-9-1- رأي مشهور حكماي اسلامي:‌ كه قائلند اگر قضيه مطابِق با واقع باشد و واقع مطابَق با آن در اين صورت به قضيه صدق اطلاق مي شود‌. «... انه (الحق) صادق فيما احسب باعتبار نسبته إلي الامور و حق باعتبار نسبه الامر إليه»[7]اما اگر واقعيت عيني با قول مطابق باشد يعني واقع مطابِق و قول مطابِق باشد و به قول و قضيه حق اطلاق مي شود.

1-2-2- نظريه شيخ اشراق: شيخ اشراق با اين نحو تمايز قائل شدن بين حق و صدق مخالف است و معتقد است كه حق و صدق به يك معنا است و يكي است. عين عبارت او چنين است«و قد قيل أن الحقيّه تقال لنسبه الامر في نفسه الي القول او العقد والصدق لنسبه القول او العقد إلي الامر في نفسه. و كأن هذا الفرق فيه تعسف ما: فانه اذا قيل «قول حق» و «قول صادق» في كليهما لايراد الا مطابقه ذالك القول للامر الحارج، ثم لابد من المطابقه من ذالك الجانب الاخر»[8]بنابراين او معتقد است كه بين حق و صدق تفاوتي وجود ندارد وقتي كه گفته مي شود. اين قول حق است و آن قول صدق، جز مطابقت آنها با يك واقعيت عيني چيز ديگر در نظر گرفته نمي شود و شكي نيست كه وقتي قول و حق و يا قول صدق با واقعيت عيني مطابقت داشته باشد ناچار واقعيت عيني نيز با قول حق يا قول صدق مطابقت خواهد داشت.

 

[1]. Epistomology

[2].Meaning

[3]. Truth

[4]- جوادي آملي، حسين بن عبداله، رحيق مختوم (شرح حكمت متعاليه)، بخش دوم از جلد اول، ص 39

[5]- شيرازي، صدرالدين، اسفار، ج 1، ص 89

[6]- جوادي آملي، رحيق مختوم، بخش 2 از جلد 1 ص 39

[7]- ابن سينا، الهيات، شفا، ص 48

[8]- سهروردي، مجموعه مصنفات، ج اول، ص 211

فصل اول

مقدمه و پيشينه تاريخي

بخش اول:

مقدمه و كليات و معاني حق و صدق نزد حكماي اسلامي

بخش دوم:

پيشينه تاريخي نظريه مطابقت صدق

بخش سوم:

آيا نظريه مطابقت تعريف صدق است يا ملاك آن

منابع و ماخذ

1- آشتياني، سيد جلال الدين، شرح حال و آراي فلسفي ملاصدرا – مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، حوزه علميه قم، تهران، بهار 1378

2- آير، زبان حقيقت و منطق، ترجمه منوچهر بزرگمهر، انتشارات علمي دانشگاه صنعتي

3- ابراهيمي ديناني، غلامحسين، شعاع انديشه و شهود، انتشارات حكمت چاپ پنجم 1379

4- ابراهيمي ديناني، قواعد كلي فلسفه در فلسفه اسلامي، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، تهران 1372

5- ابن سينا، حسين ابن عبدا...، الاشارات و التنبيهات مع شرح للمحقق نصيرالدين طوسي و شرح الشرح قطب رازي، نشرالبلاغه، قم

6- ابن سينا، حسين ابن عبدا...، الالهيات من كتاب الشفاء، منشورات مكتبه آيه اله المرعشي النجفي، قم المقدسه، ايران 1404 ق

7- ابن سينا، حسين ابن عبدا...، المبدأ و المعاد، باهتمام عبدالله نوراني، موسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مك گيل با همكاري دانشگاه تهران، 1363

8- ارسطو، متافيزيك، ترجمه از يوناني توسط دكتر شرف الدين خراساني، نشر گفتار تهران 1367

9- اسكفلر، اسرائيل، چهار پراگماتسيت، ترجمه محسن حكيمي، نشر مركز

10- افلاطون، دوره آثار، ترجمه محمد حسين لطفي، چاپ سوم، انتشارات خوارزمي، تهران، 1367

11- پوپر، كارل ريموند، حدسها و ابطالها، ترجمه احمد آرام، مجله تحقيقات اسلامي

12- پوپر، كارل ريموند، جامعه باز و دشمنانش، ترجمه عزت الله فولادوند، چ چهارم

13- پوپر، كارل ريموند، جستجوي ناتمام، ترجمه دكتر ايرج علي آبادي، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، چاپ اول 1369

14- تفتازاني، سعدالدين، شرح المقاصد، تحقيق دكتر عبدالرحمن عمير (قم انتشارات الرضي، ج 1، 1371 ه‍ ش

15- تفتازاني، سعد الدين، االمطول، في شرح تلخيص المفتاح (مصححي عثمان افندي زاده، احمد رفعت) تركيه 1330

16- جوادي آملي،‌ عبدالله،‌رحيق مختوم شرح حكمت متعاليه بخش چهارم از ج اول و بخش دوم از ج اول مركز نشر اسراء، 1375 ه‍ ش. قم،‌ بهمن 1370،‌چاپ اول

17- جوادي آملي، عبدالله، شناخت شناسي در قران، ناشر : مركز مديريت حوزه علميه.

18- دشتكي، صدرالدين، رساله في شبهه جذر الاصم، تصحيح احد فرامرز قراملكي، خردنامه صدرا، شماره پنجم و ششم پائيز و زمستان 1375

19- دكارت، رنه تأملات در فلسفه اولي، ترجمه احمد احمدي، مركز نشر دانشگاهي تهران 1369

20- دوراني، جلال الدين، نهايه الكلام في حل شبهه كل كلامي كاذب تصحيح و مقدمه احد فرامرز قراملكي، نامه مفيد، شماره پنجم بهار 1375

21- راسل،‌ برتراند، مسائل فلسفه، ترجمه منوچهر بزرگمهر، موسسه انتشارات علمي دانشگاه صنعتي

22- سبزواري، ملاهادي، شرح المنظومه، موسسه انتشارات دارالعلم قم، چاپ پنجم، زمستان 1366 ق بخش منطق و حكمت

23- سهروردي، شهاب الدين يحيي، حكمه الشراق مجموعه مصنفات شيخ اشراق ج 2 به تصحيح و مقدمه هنري كربن، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي

24- سهروردي، شهاب الدين يحيي المشارع و المطارحات، مجموعه مصنفات شيخ اشراق ج 1 به تصحيح و مقدمه هنري كربن، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي

25- شعراني، ابوالحسن، ترجمه و شرح فارسي كشف المراد شرح تجريد الاعتقاد، چاپ اسلاميه.

26- شيرازي، صدرالدين محمد، الحكمه المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعه، داراحياء التراث العربي، بيروت، ج 1 و 2 و 3 و 7 و 8 و 9.

27- شيرازي، صدرالدين محمد، رساله التصور و التصديق، چاپ شده همراه با كتاب الجوهر النضيد، قم انتشارات بيدار، 1368

28- شيرازي، صدرالدين محمد، شرح حكمه الاشراق، چاپ سنگي

29- شيرازي، صدرالدين محمد، الشواهد الربوبيه في المناهج السلوكيه با حواشي حاج ملاهادي سبزواري، تعليق و تصحيح و مقدمه سيد جلال الدين آشتياني مركز نشر دانشگاهي 1360 ش

30- شيرازي، قطب الدين محمود ابن ضياء الدين مسعود، درة التاج، بكوشش و تصحيح سيد محمود مشكوه، انتشارات حكمت، بهار 1369

31- شيرازي، قطب الدين، شرح حكمت الاشراق سهروردي، باهتمام عبدالله نوراني، تهران 1380

32- طباطبايي، محمد حسين، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج اول و دوم و سوم پاورقي به قلم استاد مطهري، چاپ سوم ايران، انتشارات صدرا

33- طباطبائي، محمد حسين، بدايه الحكمه، مكتبه الطباطبائي، ايران قم شارع ارم

34- طباطبائي، محمد حسين، نهايه الحكمه، ايران، انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم

35- طباطبايي، محمد حسين، نهايه الحكمه، با تعليقيه محمد تقي مصباح يزدي، ج اول، انتشارات الزهراء، آبان 1363

36- طوسي، خواجه نصيرالدين محمد، كشف المراد في تجريد الاعتقاد،‌شرح حسن ابن يوسف حلي، منشورات شكوري، قم، تير 71

37- طوسي، خواجه نصيرالدين محمد، الاساس الاقتباس، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران 1367

38- طوسي خواجه نصيرالدين محمد، تلخيص المحصل معروف به نقد المحصل بانضمام رسائل و فوائد كلامي باهتمام عبدالله نوراني، تهران 1359، انتشارات موسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مك گيل شعبه تهران با همكاري دانشگاه تهران

39- فارابي ابونصر، الجمع بين راي الحكيمين، بي تا

40- فروغي، محمد علي، سير حكمت در اروپا، ج اول، انتشارات زوار تهران 1342 ه‍ ش

41- فولكيه، پل، فلسفه عمومي، ترجمه دكتر يحيي مهدوي، انتشارات دانشگاه تهران دي ماه 1370

42- كاپلستون، فردريك، تاريخ فلسفه، ترجمه جلال الدين مجتبوي، مركز انتشارات علمي و فرهنگي 1362 ش ج 1

43- كاشف الغطاء، شيخ علي، نقد الآراء المنطقيه، مطبعه لقمان، النجف 1382 ه‍ ق

44- مشكوه الديني، عبدالحسن، ترجمه و شرح منطق نوين صدرالدين محمد شيرازي، موسسه انتشارات آگاه، تهران 1362

45- مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش فلسفه، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، ج 1 بهار 77

46- مصباح يزدي، محمد تقي، دروس فلسفه، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي تهران 1375

47- مصباح يزدي، محمد تقي، مقاله ارزش شناخت، دومين يادنامه، علامه طباطبائي موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، چاپ اول 1363 ه‍ ش

48- مطهري، مرتضي، شرح مبسوط جلد اول و دوم و سوم، تهران انتشارات حكمت 1406 ه‍ ق

49- مطهري، مرتضي، شرح منظومه، تهران انتشارات صدرا، 1377

50- ميرداماد، تعليقات منطقيه و مباحث الفاظ، مجموعه متون و مقالات تحقيقي انتشارات دانشگاه تهران، باهتمام مهدي محقق و توشي هيكوايزوتسو،‌1370 ش

51- ناگل، ارنست، ج نيومن و آلفرد، تارسكي، برهان گودلي و حقيقت برهان، ترجمه اردشير، انتشارات موسي، چاپ اول، تهران 1264

52- نصري، عبدالله، نظريه شناخت حائري يزدي، موسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، چاپ اول زمستان 79

53- هرمن رندل، جال، درآمدي به فلسفه، ترجمه امير جلال الدين اعلم، انتشارات سروش، تهران، 1363 ه‍ ش

54- يزدي، مولي عبدالله بن شهاب الدين الحسين،‌الحاشيه علي تهذيب المنطق (للتفتازاني)، موسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسين بقم المشرفه 1412 ه‍ ق ص 58