عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا

عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا

مقدمه تحقیق

«ينبت لكم به الزّرع و الزّيتون و النّخيل و الاعناب و من كلّ الثّمرات انّ في ذلك لاية لقومٍِ يتفكّرون»«از آب باران زراعت­ها بروياند و درختان زيتون، خرما و انگور و از هر گونه ميوه بپرورد و در اين كار قدرت و آيات الهي براي اهل فكر پديداراست». ( قرآن كريم سوره النحل آيه 11).

شکر پروردگار عزوجل که فرصتي عنایت فرمود تا بتوان در این پایان­نامه كشاورزي و بالاخص عقد مزارعه را از ديدگاه قوانين اسلامي، يعني دينی که افتخار رهبرش احداث نخلستان و حفر چاه به منظور آبياري آن، جهت تأمين غذاي محتاجان جامعه است را در قالب بانکداری مورد بررسي قرار داد.

در امر زراعت قوانين پيشرفته و مدوني در فقه به نام مساقات، مزارعه و … مــوجــود است كه روشنگر حقوق و مباحث حقوقـی فراوانی مي باشد. در قانون مدنى در ماده 518 مزارعه بدین صورت تعریف شده است: «عقدى است كه به موجب آن احدی از طرفين زمينى را براى مدت معينى به طرف ديگر مى‏دهد كه آن را زراعت كرده و حاصل را تقسيم كند». طرفى كه زمين را تأمين مى‏كند، «مزارع» يا مالك و طرفى كه زراعت مى‏كند، «زارع» يا عامل ناميده مى‏شود.

عقد مزارعه يكى از روش­هاى تأمين نيازهاى مالى كوتاه­مدت در بخش كشاورزى و يكى از ابزارهاى كمك به كشاورزان، علی­الخصوص کشاورزان بدون زمین است و به منظور افزايش بهره­ورى و توليد محصولات كشاورزى فایده بخش خواهد بود. در كشور ما، زارع همواره یکی از ضعيف ­ترين اقشار جامعه بوده و هست كه در بخش­هاى اقتصادى فعاليت مى‏كند كه سيستم بانكى براى حمايت از اين قشر می­بایست عقد مزارعه را به جريان اندازد و ایرادات اجرایی آن را مرتفع سازد.

بیان مسأله

با گسترش صنعت بانکداری، متفکران مسلمان به این فکر افتادند که به شکلی از این پدیده استفاده کنند؛ اما به دلیل آن که بیشتر فعالیت­های بانک براساس قرض با بهره است که از نظر اسلام ربا و ممنوع می­باشد، از این­رو ابتدا تلاش نمودند با حفظ عملیات بانکداری متعارف، بهره را توجیه نمایند. در اینجا بود که برخی اندیشمندان اسلامی درصدد طراحی بانکی براساس معاملات اسلامی برآمدند و نتیجه آن را امروزه در قالب بانک­های بدون ربا و اسلامی در سراسر دنیا و در ایران مشاهده می­کنیم (میرجلیلی، 1372).

از زمره معاملات اسلامی که در فقه اسلامی مورد توجه قرار گرفته و در قانون مدنی ایران نیز به تبع آن وارد شده است، عقد مزارعه است. قانون­گذار در این قانون مواد 518 تا 542 را به این قرارداد اختصاص داده است که به موجب آن یک طرف (عامل) زمینی را که مناسب زراعت است به مدت معینی که برای رسیدن محصول کافی باشد در اختیار دیگری (مزارع) می­گذارد تا زراعت نموده و در محصول آن به نسبت سهام تعیین شده شریک شوند.

عقد مزارعه در قانون عملیات بانکداری بدون ربا نیز مورد توجه قرار گرفته تا به عنوان یکی از ابزارهای مهم شرعی به بانک­ها کمک نماید تا در امور کشاورزی بر اساس یک عقد تأیید شده اسلامی سرمایه­گذاری کنند و به دولت نیز کمک می­کند تا بخشی از سیاست­های ارضی و کشاورزی خود را بدین طریق پیش ببرد؛ لیکن با وجود اینکه این عقد مبنای شرعی دارد، بانک­ها در عمل و از حیث اعطای تسهیلات بانکی در قالب مزارعه شرایط فراوانی به این عقد تحمیل می­نمایند (موسویان، 1384).

این شرایط و ضوابط خاص در قانون عملیات بانکداری بدون ربا و آیین­نامه­های موجود باعث گشته که عقد مزارعه منعقد شده در بانک از حیث تطابق با شرع با ابهام و چالش مواجه گردد. بنابراین مسأله اساسی این است:

صفحه
مقدمه تحقیق 1
بیان مسأله 2
سؤالات تحقیق 3
فرضیه¬های تحقیق 4
پیشینه تحقیق 5
اهداف تحقیق 7
روش تحقیق 8
سازماندهي تحقيق 9
فصل اول: مفاهیم و کلیات 10
مبحث اول: تعریف و پیشینه عقد مزارعه 11
گفتار اول: معنای لغوی و اصطلاحی عقد مزارعه در حقوق مدنی و فقه امامیه 11
گفتار دوم: پیشینه عقد مزارعه 13
مبحث دوم: خصوصیات و نحوه انعقاد عقد مزارعه 14
گفتار اول: خصوصیات عقد مزارعه 14
بند اول) معوض بودن عقد مزارعه 14
بند دوم) لزوم عقد مزارعه 14
بند سوم) تمليكى بودن عقد مزارعه 15
بند چهارم) حق انتفاع مزارع نسبت به زمین 16
بند پنجم) امکان اشتراط شرط ضمن عقد 16
گفتار دوم: شرایط صیغه، متعاملین و زمین در عقد مزارعه 16
بند اول) صیغه 17
بند دوم) متعاملین (زارع و مالک) 17
الف- بلوغ 17
ب- عقل 17
ج- قصد 17
د- اختیار 17
ه- عدم حجر 18
و- مالکیت تصرف 18
بند سوم) زمین (متعلق معامله) 18
الف- قابلیت کشت 18
ب- مالکیت منافع مزارع 19
ج- مساحت معین 19
فصل دوم: احکام و اثار عقد مزارعه 20
مبحث اول: احکام عقد مزارعه 21
گفتار اول: احکام خاص عقد مزارعه 21
بند اول) مشاع بودن محصول بین زارع و مالک 21
بند دوم) تعیین مدت به تناسب زراعت 23
بند سوم) تعیین مسئول ادوات، بذر و هزینه¬ها 25
بند چهارم) تعیین نوع زراعت 26
بند پنجم) مختص بودن عقد مزارعه به زراعت 27
گفتار دوم: تفاوت¬ها وتشابهات عقد مزارعه با عقود معین دیگر در احکام 28
بند اول) مقایسه با مساقات 28
بند دوم) مقایسه با اجاره 30
بند سوم) مقایسه با مضاربه 32
مبحث دوم: آثار عقد مزارعه 34
گفتار اول: حقوق و تکالیف عامل و مزارع 34
بند اول) حقوق و تکالیف عامل 34
الف- حق فسخ عامل و صور پس از فسخ 34
الف -1- خیار عیب 34
الف -2- خیار تعذر تسلیم 34
الف -3- خیار غبن 34
الف -4- عدم تسلیم زمین به عامل 35
الف -5- فسخ عقد توسط عامل و سه حالت آن 35
حالت اول: فسخ مزارعه پیش از کشت 35
حالت دوم: فسخ مزارعه بعد از کشت و قبل از ظهور ثمره 36
حالت سوم: فسخ مزارعه بعد از ظهور ثمره 36
ب- انجام زرع مورد توافق و مسئولت ناشی از عدم انجام آن 36
ب-1- انجام زرع مورد توافق 36
ب-2- مسؤولیت ناشی از عدم انجام کشت 37
ج- خودداری از تعدی و تفریط 37
د- امکان اجیر گرفتن 38
ه- شرکت عامل با دیگری 38
و- انتقال یا به مزارعه دادن معامله از سوی عامل 39
ز- انجام اقدامات لازم کشت 39
ی- حفاظت و مراقبت متعارف از زراعت 40
بند دوم) حقوق و تكالیف مزارع 40
الف- حق فسخ مزارع 40
الف-1- غبن مزارع 40
الف-2- ترک عمل از جانب عامل 40
الف-3 فسخ عقد توسط مزارع و سه حالت آن 40
ب- تعهد به تسلیم زمین و مسئولیت ناشی از عدم تسلیم 41
ب-1- تعهد به تسلیم 41
ب-2- عدم تسلیم اختیاری 41
ب-3- عدم تسلیم در نتیجه قوه قاهره 41
ب-4- عدم تسلیم در نتیجه غصب ملک از طرف شخص ثالث 41
ج- پرداخت خراج زمین 42
د- امکان انتقال زمین 43
گفتار دوم: انفساخ، بطلان و انقضای مدت عقد مزارعه و آثار آن 43
بند اول) موارد انفساخ عقد مزارعه 43
الف- خروج زمین از قابلیت انتفاع 43
ب- فوت عامل با شرط مباشرت وی در عقد 44
ج- فوت مالکی که مادام¬العمر صاحب منافع زمین بوده است 44
د- قوه قاهره 44
بند دوم) آثار انفساخ 45
الف- انفساخ قبل از کشت 45
ب- انفساخ قبل از ظهور ثمره 45
ج- انفساخ در اثنا مدت 45
بند سوم) موارد بطلان عقد مزارعه 45
الف- عدم اهلیت یا قصد و رضای طرفین 45
ب- عدم تعیین موضوع عقد مزارعه یا جهت نامشروع 46
ج- عدم حصول شرکت در ثمره 46
د- تغییر زرع مورد توافق 46
بند چهارم) آثار بطلان 47
بند پنجم) انقضاى مدت در مزارعه و صور آن 47
الف- انقضای مدت و ابقای زمین در دست عامل 48
ب- انقضاى مدت و عدم كشت زرع در زمين 49
ج- انقضاى مدت و نرسيدن زرع 50
فصل سوم: احکام و آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 53
مبحث اول: احکام عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا و شناخت اوراق
مزارعه بانکی 54
گفتار اول: کلیات و احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا 54
بند اول) کلیات 54
بند دوم) احکام خاص عقد مزارعه در قانون عملیات بانکی بدون ربا 55
الف- صرفا مزارع بودن بانک 55
ب- ذکر مدت عقد مزارعه 56
ج- تعیین مسئولیت ها و مخارج 56
د- عدم نیاز به واریز پیش پرداخت 56
ه- مراحل و عملیات صدور اسناد حسابداری مزارعه 57
ه-1- ثبت قرارداد 57
ه- 2- ثبت وثیقه 57
ه-3- ثبت انتظامی بیمه نامه وثایق و تضمینات 57
ه-4- پرداخت تسهیلات 57
و- پایان عقد مزارعه 57
ز- تفاوت عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا، با خرید دین و سلف در احکام 57
ز-1- تفاوت عقد مزارعه با خرید دین 57
ز-2- تفاوت عقد مزارعه با عقد سلف 58
گفتار دوم : شناخت اوراق مزارعه بانکی 58
بند اول) نحوه انتشار اوراق مزارعه 58
بند دوم) ارکان اوراق مزارعه 59
الف- بانی(سفارش دهنده) 59
ب- ناشر اوراق مزارعه (وکیل) 59
ج- دارنده اوراق مزارعه(مالك) 60
د- زارع 60
ه- دارايی(زمین) 60
و- فروشنده زمین 61
ز- مؤسسه رتبه بندي اعتباري 61
ی- امين 61
بتد سوم) انواع اوراق مزارعه 61
الف- اوراق مزارعه خاص 61
ب- اوراق مزارعه عام 62
ب-1- عام با سررسيد معين 62
ب-2- عام بدون سر رسید معین 62
بتد چهارم) بازار اوراق مزارعه 63
مبحث دوم: آثار عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 63
گفتار اول: الزامات و پرداخت سود در عقد و اوراق مزارعه 63
بند اول) الزامات 63
الف- پرداخت نقدی به عامل 64
ب- شرط عدم انتقال عقد توسط عامل 64
ج- اخذ تأمین کافی از عامل 64
د- نظارت بر حسن اجرا 64
ه- بیمه کردن محصول 64
بند دوم) پرداخت سود در عقد مزارعه در عملیات بانکی 64
الف- باز پرداخت تسهیلات اعطایی 64
ب- تصفیه حساب 64
ج- خاتمه عملیات 65
بند سوم) پرداخت سود در اوراق مزارعه 65
الف- پرداخت سود در اوراق مزارعه عادی 67
ب- پرداخت سود در اوراق مزارعه به شرط تمليك 67
گفتار دوم: بررسی عقد مزارعه از لحاظ معیارهای اقتصادی 67
بند اول) معیارهای اقتصادی خرد 68
الف- کاهش سهم خسارات سرمایه گذار و تولیدکننده 68
ب- افزایش بهره وری و سود 68
ج- بازده و سود نسبتا یکنواخت 68
بند دوم) معیارهای اقتصادی کلان 69
الف- توزیع عادلانه ثروت و رونق کشاورزی 69
ب- کمک به دولت 69
ج- کاهش تورم و ثبات اقتصادی 70
د- مشارکت اشخاص فاقد سرمايه در فعالیت اقتصادی و کاهش بی کاری 70
فصل چهارم: آسیب شناسی عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 71
مبحث اول: شبهه ربوی بودن عقد مزارعه در عملیات بانکی بدون ربا 72
گفتار اول: شناخت ربا و معاملات ربوی 72
بند اول) تعاریف و کلیات ربا 72
بند دوم) دلایل گرایش به ربا 73
الف- نظریه‏ی هزینه‏ی فرصت 74
ب-نظریه‏ی قیمت 74
ج- نظریه‏ی ترجیح زمانی 75
گفتار دوم: چگونگی رفع شبهه ربا از عقد مزارعه در سیستم بانکی ایران 75
مبحث دوم: تخصیص منابع در عملیات بانکی بدون ربا و مشکلات اجرایی عقد مزارعه 79
گفتار اول: روش های تخصیص منابع در بانکداری بدون ربا در ایران 79
بند اول) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی 79
الف- اعطای وام و اعتبار 79
ب- سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار 79
بند دوم) روش های تخصیص منابع در بانکداری ربوی 79
الف- قرض الحسنه 80
الف-1- حساب جاري (قرض‏الحسنه) 80
الف-2- حساب پس‏انداز (قرض‏الحسنه) 81
ب- عقود مشاركتي 81
ب-1- مشاركت مدنی 81
ب-2- مشاركت حقوقی 82
ب-3- مضاربه 82
ب-4- مزارعه 83
ب-5- مساقات 83
ب-7- ويژگی‌های عقود مشارکتی 83
ج- عقود مبادله ای 85
ج-1- فروش اقساطي 85
ج-2- اجاره به شرط تمليك 85
ج-3- سلف 86
ج-4- جعاله 87
ج-5- خريد دين 87
ج-6- ضمان 88
ج-7- ويژگی‌های عقود مبادله¬ای 88
د- سرمايه گذاری مستقيم 89
گفتار دوم: مشکلات اجرایی عقد مزارعه 90
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات 94
5-1- نتیجه¬گیری 95
5-2- پیشنهادات 98
منابع و مآخذ 101